احمد الهیاری، مدیر سیاستگذاری و برنامهریزی راهبردی دبیرخانه شورای توسعه سواحل مکران
پراهالاد[1] استاد دانشگاه میشیگان با طرح ایده «ثروت در پایین هرم» دنیای تجارت را در معرض نگرش جدیدی قرار داد. او در زمره کسانی است که تلاش دارد پیوندی پایدار میان توسعه اجتماع محور[2] و منطق سود و زیان برقرار نماید. وی در پی کاهش فقر صاحبان کسبوکارها را متوجه فرصتهای کسب سود و ثروتی مینماید که در قعر هرم ثروت نهفته است. بیش از چهار میلیارد انسان فقیر با درآمدی کمتر از 2000 دلار در سال میتواند به بازار مصرف سودمندی برای کسبوکارهایی بدل شود که بخشی از فعالیتهای خود را به طراحی و تولید کالاها و خدمات مورد نیاز فقرا اختصاص میدهند.
تصور رایج آن است که افراد با چنین درآمدی بیشتر پولشان را صرف غذا و سرپناه می‌کنند. از این رو، تعداد قابل ملاحظهای از فعالان اقتصادی و سرمایهگذاران پایین هرم را به خود واگذارده و معطوف تامین کالا و خدمات برای طبقات بالاتر میگردند. پراهالاد نشان میدهد که این پیشفرض در عمل میتواند نقض گردد. در مواردی که افراد دچار فقر مطلق نیستند و از اندک درآمدی برخوردارند، اشتیاق به بهرهمندی از کالاها و خدمات غیراساسی همچون وسایل ارتباط راه دور، دستگاه تصفیه آب، عمل جراحی ارزان، مواد پاککننده و تفریح و سرگرمی در آنان قابل ردیابی است. فقرا در مواردی حاضر به صرف درصد قابل ملاحظهای از پول خود بر هر چیزی هستند که زندگی آنها را تا حدودی بهبود بخشد. آنان اگرچه به تنهایی حاشیه سود اندکی برای شرکتها دارند اما جمعیت عظیم این بازار، فرصت بزرگی برای کسب ثروتهای انبوه فراهم ساخته است. فقرا به مانند افراد بالای هرم، مشتاق استفاده از فناوری‌های پیشرفته هستند. فناوریهایی که با خواسته آنان متناسبسازی شده‌اند. خدمات اعتباری و مالی میان آنان خواهان زیادی دارند. خدمات کسب و کار خُرد نیز در بازارهای پایین هرم محبوبند.
این امر باعث شده است تا برخی از شرکتهای چندملیتی تا استارتآپهای محلی، از فرصتهای کسب‌وکار در جوامع فقیر چشم پوشی نکنند. هر ساله در کشورهایی نظیر هند،آفریقای جنوبی و برزیل شرکتهایی ظهور مینمایند که تامین نیازهای فقرا را هدف قرار داده و از این رهگذر به کسب ثروت نایل میگردند. این شرکتها در محصولات و یا مدلهای کسب‌وکار خود نوآوری مینمایند. انگیزه نوآوری در محصولات و مدلهای کسب‌وکار به کسب ثروت از بازار فقرا محدود نمیشود و میتواند منبعث از انگیزههای اجتماعی بوده و منجر به شکلگیری شرکتهایی با ماهیت کسبوکارهای اجتماعی گردد.
در ایران با رواج روزافزون ایده اقتصاد دانش بنیان در دهه 90 بازیگران متعدد دولتی و خصوصی جهت نهادینهسازی کارکردهای اکوسیستم نوآوری کشور، شکل گرفته و به ایفای نقش پرداختهاند. نقش اهرمی آنها باعث شده است تا تعداد شرکتهای فناورپایه رو به فرونی گذارد. با این حال به نظر میرسد ایده نوآوری برای پایین هرم در ایران، کمتر مورد توجه میباشد. مروری بر حوزه فعالیت شرکتهای فناورپایه ایرانی حاکی از آن است که این شرکتها نیز حداکثر کردن درآمد و کسب سود از جیب افراد با درآمد متوسط به بالا را هدف گرفتهاند و بازار مصرف گسترده قعر هرم را به بوته فراموشی سپردهاند.
فقر چندبعدی موضوعی رایج در مناطق محروم و کمتر برخوردار است. تحلیل شاخصهای توسعه انسانی پایدار، بیانگر آن است که در بسیاری از مناطق کشور از جمله در سواحل مکران- در جنوب شرقی ایران از میناب در استان هرمزگان تا گواتر در استان سیستان و بلوچستان-فقرچندبعدی حکمفرماست و جمعیت قابل توجهی از آن درون قاعده هرم ثروت ایران جای میگیرند. انبوهی از نیازهای اساسی برآورده نشده را میتوان در خصوص دسترسی به آب سالم، بهداشت و درمان، آموزش عمومی و… در آن برشمرد. با این حال بهرغم فقر درآمدی و امکاناتی، اشتیاق جهت دسترسی به کالا و خدمات غیراساسی از جمله وسایل ارتباطات راه دور، خدمات مالی، مشاورههای صیادی و کشاورزی و غیره در این منطقه از کشور مشهود است و فرصت مناسبی برای ظهور استارتآپها به ویژه در حوزه صنایع روستایی منطقه و تامین مالی فراگیر فراهم ساخته است.
با این حال تامین سرمایه برای کسبوکارهایی که نوآوری برای پایین هرم را برمیگزینند، میتواند به یک چالش جدی بدل گردد. همانگونه که بیشتر شرکتهای تجاری می‌کوشند تا با هدف گرفتن افراد بالای هرم به درآمد سرشار نایل آیند و در اکثر مواقع کالاهایی را با حاشیه سود بالا به آنها بفروشند، موسسات تامین سرمایه نیز به پشتیبانی از شرکتهای تجاری بالای هرم رغبت بیشتری نشان میدهند چرا که در نظر آنان سودآوری را باید در بالای هرم جستجو کرد و بازگشت سرمایه در این بازارها از سرعت بیشتری برخوردار است. تمرکز بر کسب سود زیاد از جمعیت کم بالای هرم، توجیهی برای توجه به تامین سرمایه مورد نیاز شرکتهای فعال در بازار پایین هرم باقی نمیگذارد.
در ایران نیز خلاء تامین مالی برای پشتیبانی از استارتآپهای مالی و غیرمالی پایین هرم مشهود است. بازیگران دولتی و خصوصی تامین سرمایه در اکوسیستم نوآوری کشور عنایتی به پشتیبانی مالی و سرمایهای از شرکتهای نوآور پایین هرم ندارند. این امر میتواند ناشی از غلبه گفتمان «نوآوری برای رشد» و بزرگتر کردن کیک ثروت در محافل سیاستگذاری علم و فناوری کشور باشد.
پایین هرم، چه در قالب مشتریان موسسات تامین سرمایه و چه در ردای مصرفکنندگان کالاها و خدمات نوآورانه شرکتهای فعال در بازار پایین هرم، فرصتهایی را در اختیار سرمایهگذاران قرار میدهد. برخی شرکتهای حوزه فناوری مالی[3] ، به پایین هرم به عنوان معدن طلا مینگرند. تامین مالی فراگیر به معنای تسهیل دسترسی به محصولات و خدمات مالی برای تمام جمعیت بدون توجه به موقعیت جغرافیایی و اقتصادی مورد توجه شرکتهای حوزه فناوری مالی قرار گرفته است.
در صورتی که بخواهیم شرکتهای تجاری کشور از فرصتهای اقتصادی پایین هرم بهرهمند شوند و هم شاهد توانمندی فقرا باشیم، ناگزیر از ترویج و استقرار گفتمان «نوآوری برای توسعه پایدار» در اکوسیستم نوآوری کشور و فراهم کردن ترتیبات نهادی پشتیبان آن میباشیم. «شورای توسعه سواحل مکران» در چارچوب این گفتمان و به منظور بهرهگیری از ظرفیتهای نوآوری برای کاهش فقر حمایت از هرگونه فعالیت دانشبنیان اقتصادی در قالب کارآفرینی و سرمایهگذاری به ویژه در مناطق روستایی مکران را در دستور کار قرار داده است و مبادرت به هماهنگی و تسهیلگری در سطوح ملی و منطقهای در جهت فعالسازی برخی از بازیگران اکوسیستمنوآوری از جمله پارکهایعلموفناوری و استقرار مجتمعهایکارآفرینیروستایی در منطقه نموده است.
به نظر میرسد، به دلیل استقبال روزافزون از ایده نوآوری برای پایین هرم، در آینده نزدیک، شرکتهای نوآور بازار فقرا، بیش از پیش مورد پشتیبانی مالی قرار گرفته، فرصت مناسبی برای سرمایهگذاران فراهم سازند. توصیه ما آن است که صاحبان سرمایه و تامینکنندگان مالی از منفعتهای نهفته در فرصتهای اقتصادی «سرمایهگذاری در پایین هرم» در مناطقی همچون مکران، بهرهمند شده و موسسات دولتی نیز در جهت توفیق نوآوری برای کاهش فقر و توسعه پایدار مسئولانه مشارکت نمایند.
*این مقاله پیش از این در ویژه نامه کیش اینوکس 2019اقتصاد کارا چاپ شده است.
[1] C. K. Prahalad
[2] Community oriented Development
[3] FinTech