نقش آفرینی منطقه ساحلی مکران در تاب آوری ملی

احمد الهیاری، کارشناس عالی دبیرخانه ستاد توسعه سواحل مکران

هر سرزمینی در برهه ‏های مختلف، با تکانه ‏هایی مواجه می‏گردد که می‏تواند موجب برهم خوردن تعادل موجود و پدید آمدن وضعیتی جدید و گاه نامطلوب شود. پهنه سرزمینی ایران نیز در گذر تاریخ، شاهد اشغالگری بیگانگان، بلایای طبیعی، قحطی و شورشها بوده است. در چنین شرایطی، در مواردی این گستره، قادر بوده است از چنین بحرانهایی گذر نماید و تعادل خود را بازیابد اگرچه در برخی مواقع، پشست سر گذاشتن بحرانها، قرین موفقیت نبوده است.

در گستره ایران، به دلیل تنوع عوامل جغرافیایی، اقلیمی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، مناطق مختلف، نقشهای گوناگونی، در تاب آوری محلی و ملی ایفا نموده و می نمایند. یکی از این مناطق، سواحل مکران می باشد. جغرافیا، آب و هوا، منابع و فرهنگ بومی منطقه مکران، ویژگی هایی را به این بخش از سرزمینمان بخشیده است که می تواند نقشی منحصربفرد به آن برای تاب آوری کشور در برابر تکانه های بیرونی اقتصادی، سیاسی و بحرانهای طبیعی بخشد. در این قسمت، به بررسی برخی از این ویژگی ها می پردازیم:

1) پتانسیل بالای مکران برای گره زدن منافع مشترک کشورهای مختلف

در قرن اخیر، رقابت آمریکا و چین، ابررقابتی در عرصه رقابتهای بین الملل محسوب می شود که بر مناقشات یا همکاریهای منطقه ای در سراسر جهان سایه افکنده است. سیاست آمریکا در اقیانوس هند، به سمت ضربه زدن به منافع چین و یا تغییر توازن قوا به نفع هم پیمانان خود در منطقه پیش می رود. چین نیز در جهت توسعه حوزه نفوذ سیاسی خود در پوشش همکاریهای اقتصادی گام بر می دارد. همکاریهای چین با پاکستان و هند با افغانستان در قالب این پارادایم قابل تحلیل است. از آنجا که بندر چابهار، به رغم دشمنی های آشکار ایالات متحده با ایران،  عامل مهمی در ایجاد توازن قوا به نفع هم پیمانان آن در منطقه می گردد، از تحریم آن احراز نموده است. بنابر برخی از اخبار، توسعه طلبی چینی باعث گردیده است چی نی ها نیم نگاهی به همکاری در سواحل مکران داشته باشند.

منطقه مکران، به دلیل موقعیت ژئوپلوتیک آن، نقطه ای است که از پتانسیل بالایی برای گره زدن منافع مشترک کشورهای مختلف برخوردار است. معاف شدن بندر چابهار از تحریمهای اخیر آمریکا، شاهد قابل اتکایی برای تبیین این نظریه است که برای تاب آوری در اقتصاد جهانی شده، دیگران را باید وابسته به خود کرد. پیمانهای منطقه ای و بین المللی و چندجانبه چنین کارکردهایی دارند. در این صورت دیگران برای صیانت از منافع خود حتی در صورت دشمنی، مجبور به حفاظت از منافع سایرین و یا حتی تخفیف برخی عداوتها می گردند.

2) مکران و تنوع بخشی به اقتصاد کشور

توسعه اقتصادی ایران، در گذری تاریخی از خام فروشی به فروش محصولاتی با ارزش افزوده، متکی به منابع قابل استحصال در خشکی بوده است. از این رو اکتشاف و بهره برداری از مواد معدنی و هیدروکربوری در کانون توجهات قرار گرفته است. اگرچه تلاش بسیاری شده است، تا سبد اقتصادی کشور از طریق افزودن محصولات صادراتی دارای ارزش افزوده، تنوع بیشتری یابد، یکی دیگر از ویژگی های اقتصاد ایران اتکاء به فروش نفت و به تعبیری اقتصاد تک محصولی است. در سالهای اخیر نجوای توجه به اقتصاد دریامحور، در حال تبدیل شدن به صدایی رسا است و نظام برنامه ریزی کشور، دست کم در مقام سخن، توجه بیشتری نسبت به گذشته به آن معطوف داشته است. اقتصاد دریایی در بر گیرنده حوزه های متنوعی از زنجیره کسب و کارهایی از قبیل حمل و نقل باری و مسافری، کشتی سازی، اکوتوریسم دریایی، شیلات و آبزی پروری، کشت دریایی و صنایع آب بر و … می باشد. منطقه ساحلی مکران، از پتانسیل بالایی برای ایجاد تنوع در کالاها و خدمات کشور با استفاده از ظرفیتهای دریایی برخوردار است و می تواند وابستگی اقتصاد کشور را به نفت کاهش دهد.

منطقه مکران به دلیل موقعیت استراتژیک خود، در مسیر دو کریدور حمل و نقل بین المللی قرار دارد. مزیت آن نسبت به سایر مناطق مشابه، آن است که در انتقال کالا به کشورهای آسیای میانه، اروپا، افغانستان و روسیه، ضمن آنکه از امنیت بسیار بالاتری برخوردار است، ارزانترین و سریعترین نیز می باشد. افزودن درآمدهای ناشی از  خدمات حوزه حمل و نقل بین المللی، موجب تنوع بیشتر در جریانهای درآمدی کشور می شود.

گردشگری در بسیاری از کشورها، به عنوان یک حوزه استراتژیک محسوب می گردد. ایران، با تنوع اقلیمی و وجود جاذبه های متنوع طبیعی، تاریخی و مذهبی، یکی از غنی ترین کشورها در این زمینه می باشد. جاذبه های طبیعی زیبا و منحصربفرد منطقه ساحلی مکران، قابلیت جذب گردشگران بسیاری را از داخل و خارج کشور دارد. این امر ضمن مساعدت در افزایش درآمد ملی، موجب ایجاد شغل و رونق تجاری در این منطقه می گردد.

صنعت شیلات مشتمل بر صیادی، آبزی پروری، فرآوری و نیز توسعه ناوگان صیادی، خود از چنان تنوعی برخوردار است که در صورت پرداخت صحیح به آن می تواند نقشی اساسی در اقتصاد ملی ایفا نماید.

3) امنیت افرینی مکران در تکانه های طبیعی

افزایش امنیت غذایی کشور از دیگر مواردی است که سواحل مکران، در افزایش تاب آوری ملی می تواند نقش آفرینی کند. اتصال به آبهای اقیانوسی و دسترسی به منابع متنوع عظیم آبزیان، این امکان را فراهم می سازد در مواردی که به نحوی کشور در تامین برخی از اقلام پروتئینی با مشکل مواجه می گردد، برای تامین امنیت غذایی شهروندان به این منبع خدادادی اتکا نماید.

علاوه بر آن مناطق ساحلی در دوران بحرانهای طبیعی، می توانند نقشی اساسی در ارتقاء تاب آوری ملی ایفا نمایند. شرایط اقلیمی و آب و هوایی کشور، به گونه ای است که در دوره های زمانی خاص، دچار بحرانهای طبیعی از قبیل خشکسالی می گردد. این امر، ضمن به خطر انداختن تولیدات کشاورزی و در نتیجه امنیت غذایی کشور، موجب کاهش سطح دسترسی مردم به آب آشامیدنی بهداشتی می گردد. به منظور رفع چنین مخاطراتی، طرح هایی همچون انتقال آب و یا نمک زدایی از آب دریا، مشروط به رعایت ملاحظات انسانی و زیست محیطی، قابل توجه می باشند.

الزامات نقش آفرینی پایدار سواحل مکران در تاب آوری ملی

نقش آفرینی سواحل مکران در تاب آوری ملی در برابر تکانه های سیاسی، اقتصادی و طبیعی، بدون رعایت برخی از الزامات از اثربخشی، ثبات و پایداری لازم برخوردار نخواهد بود. وجود زیرساختهای فیزیکی مناسب در منطقه از قبیل جاده های مواصلاتی، ارتباطات راه دور، منابع پایدار آب و … ضرورتی انکار ناپذیر است. در صورت عدم فراهم بودن چنین زیرساختهایی، بهره برداری موثر از فرصتهای پیش رو  امکانپذیر نمی باشد. دیپلماسی فعال سیاسی-اقتصادی از دیگر الزامات برای ایجاد فرصت و تبدیل آن به منفعت ملی و محلی، است. انعقاد تفاهم نامه های بین المللی و چندجانبه و توجه به ظرفیت سواحل مکران در همکاریهای بین المللی، موجب بالفعل شدن چنین پتانسیلی می گردد.

اتصال فعالیتهای اقتصادی در سواحل مکران به اقتصاد بین المللی، از دیگر الزامات پایدار شدن نقش آفرینی این منطقه در اقتصاد ملی است. مروری بر برنامه ها و عملکرد مناطق ساحلی رقیب در منطقه، بیانگر آن است که اتصال فعالیتهای اقتصادی به شبکه بین المللی از جمله بنادر کشورهای نوظهور، رویکرد غالب آنها است. بدون چنین رویکردی، رونق اقتصادی و تبدیل مناطق به هاب مالی، حمل و نقل، گردشگری و … از شانس اندکی برخوردار است.

مهمترین و اساسی ترین عامل پایداری تاب آوری ملی، انتفاع جامعه محلی از ظرفیتها و قابلیتهای این منطقه می باشد. امروزه این امر به مطالبه ‏ای به حق از سوی جامعه مرجع در این منطقه تبدیل شده است. عدم انتفاع جامعه محلی موجب ناپایداری نقش آفرینی منطقه ساحلی مکران در تاب آوری ملی می باشد. با این حال این نگرشی حداقلی به انتفاع جامعه محلی است. در نگرشی حداقلی، جامعه محلی با هدف پیش گیری از بروز برخی از چالشها از جمله نارضایتی و نا امنی منتفع می گردد در حالی که در نگرشی حداکثری، دلیل تاکید بر انتفاع جامعه محلی، حق الناس بودن برخورداری مردم از امکانات است. در این نگرش، فراهم شدن امکانات و آبادانی نه از سر اجبار بلکه بر اساس تعهدی است که حاکمیت جمهوری اسلامی ایران بر بهره مندی تمامی آحاد جامعه فارغ از خط کشی های مذهبی، قومی و نژادی تاکید دارد.

به اختصار می توان بیان کرد:

 منطقه مکران از پتانسیل بالایی برای گره زدن منافع مشترک کشورهای مختلف،  تنوع بخشی به اقتصاد کشور و امنیت افرینی  در تکانه های طبیعی و نیز مقابله با تهاجم بیگانگان برخوردار است. تاب آوری در این شرایط، نیازمند اطمینان از انتفاع جامعه محلی، ایجاد زیرساختهای فیزیکی لازم و دیپلماسی فعال اقتصادی و سیاسی است. بدون فراهم شدن این الزامات، نقش آفرینی مکران در تاب آوری ملی نه تنها پایدار نمی باشد بلکه میسر هم نخواهد بود.